ΤΟ ΑΠΟΛΥΤΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΕΞΟΥΣΙΑΣ: Ο ΗΓΕΜΟΝΑΣ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΟ ΜΑΚΙΑΒΕΛΙ

«Ο Ηγεμόνας» (Il Principe) είναι μια πολιτική πραγματεία του Φλωρεντινού αξιωματούχου και πολιτικού φιλοσόφου Νικολό Μακιαβέλι. Αρχικά ονομαζόταν De Principatibus (Περί Ηγεμονιών)· γράφτηκε το 1513 αλλά δεν δημοσιεύτηκε ως το 1532, πέντε χρόνια μετά το θάνατο του Μακιαβέλι. Η πραγματεία δεν είναι αντιπροσωπευτική του συνόλου του έργου και των θέσεων του Μακιαβέλι αλλά είναι η πλέον μνημονευόμενη και η αφορμή για την ευρύτερη χρήση του μειωτικού όρου «Μακιαβελικός». Επιτυχημένος ηγεμόνας, κατά τον Μακιαβέλι, είναι ο προικισμένος με αρετή (virtu, με τη σημασία της δύναμης και της ικανότητας προσαρμογής) και αυτός που ξέρει να αδράχνει τις ευκαιρίες που του προσφέρει η τύχη.
Ο επιτυχημένος ηγεμόνας καθοδηγείται όχι από το θρησκευτικό δόγμα ή από τα ηθικά παραγγέλματα, αλλά από την αυστηρά ωφελιμιστική επιλογή των μέσων που είναι κατάλληλα για τους σκοπούς του. Μπορεί να χειραγωγεί τους νόμους που διέπουν την πολιτική συμπεριφορά και να διαμορφώνει την πορεία των γεγονότων, σύμφωνα με τα σχέδιά του. Πρότυπο του Μακιαβέλι για τον «Ηγεμόνα» του υπήρξε ο Καίσαρ Βοργίας, ο μισητός σε όλη την Ιταλία διοικητής των παπικών στρατευμάτων, ο θεωρούμενος τέρας λαγνείας και σκληρότητας. «Ο Ηγεμόνας» απέκτησε θερμούς θαυμαστές, μεταξύ των οποίων πολλές ιστορικές προσωπικότητες όλων των εποχών, όπως ο Ερρίκος H´ ή ο Ζαν-Ζακ Ρουσό αλλά και ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι. Επέσυρε όμως και σφοδρές επικρίσεις για κυνισμό, καιροσκοπισμό και πανουργία, και οι κατακριτέες απόψεις αυτού του βιβλίου συμπυκνώνονται στον τόσο αρνητικό όρο «μακιαβελισμός», τον οποίο έπλασαν οι Γάλλοι και με τον οποίο κανένας πολιτικός δεν θα ήθελε να τον συσχετίζουν. «Ο Ηγεμόνας» περιλήφθηκε στον Κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Ο Μακιαβέλι έχει αφιερώσει τον «Ηγεμόνα» στον Λορέντσο Β’ των Μεδίκων, γιο του Πέτρου Β’ των Μεδίκων.

ΝΙΚΟΛΟ ΜΑΚΙΑΒΕΛΙ

Δεν νομίζω ότι υπάρχει ανάμεσά μας έστω και ένας άνθρωπος που να μην έχει ακουστά τον Μακιαβέλλι. Ο Νίκολο Μακιαβέλλι (μερικοί τον γράφουν Μακιαβέλι με ένα λάμδα, αλλά το σωστό είναι με δύο, καθώς το όνομα στην μητρική του γλώσσα είναι Niccolo Machiavelli) είναι γνωστός για το έργο του Ο Ηγεμόνας. Η κυριολεκτική μετάφραση θα ήταν Ο Πρίγκιπας (il principe), αλλά οι μεταφραστές μας προτίμησαν για δικούς τους λόγους την λέξη Ηγεμόνας. Το έργο αυτό, που αποτελεί μία σειρά από συμβουλές προς τον εκάστοτε ηγέτη, το έγραψε και το έστειλε στον τοπικό άρχοντα της εποχής του, τον Δούκα του Ουρμπίνο, ως ένα δώρο.

Παρά την διασημότητα του Μακιαβέλλι, ο χαρακτηρισμός μακιαβελλικό μόνο επαινετικός δεν είναι και αυτό επειδή στον Ηγεμόνα του ο Νίκολο Μακιαβέλλι απορρίπτει την ηθική όπως την ξέρουμε και προτείνει στον εκάστοτε ηγέτη κάποιες πρακτικές που σοκάρουν. Σύμφωνα με τον συγγραφέα ο ηγέτης όχι μόνο δεν πρέπει να είναι ηθικός, αλλά εάν είναι ηθικός σύντομα θα πάψει να είναι ηγέτης και στην θέση του θα βρεθεί κάποιος άλλος. Ο Μακιαβέλλι είναι η ζωντανή προσωποποίηση της φράσης "ο σκοπός αγιάζει τα μέσα". Οι ιδέες αυτές του Μακιαβέλλι οδήγησαν στο να καταστεί ο Ηγεμόνας απαγορευμένο βιβλίο από την Εκκλησία ενώ ο ίδιος μέχρι και να ταυτιστεί με τον διάβολο. Οι ιδέες αυτές φυσικά ανέκαθεν υπήρχαν, αλλά ήταν η πρώτη φορά που εκφράστηκαν μεθοδικά και επιστημονικά, και μάλιστα γραπτώς. Αυτό οδήγησε στο να δημιουργήσει ο Ηγεμόνας του Μακιαβέλλι ολόκληρη σχολή που υπάρχει μέχρι σήμερα. Αμέτρητα έργα και διατριβές έχουν βασιστεί πάνω σε αυτό το μικρό βιβλιαράκι και μάλιστα το βιβλίο Διοίκηση Επιχειρήσεων και Μακιαβέλλι (Management and Machiavelli) είναι υποχρεωτικό σε μεγάλες σχολές διοίκησης επιχειρήσεων, μεταξύ των οποίων και το Χάρβαρντ.

Η γνώμη που έχει ο κόσμος για τον Μακιαβέλλι είναι κατά την γνώμη μου μία από τις μεγαλύτερες αδικίες στην ιστορία. Αυτό διότι μόνο όποιος διαβάσει τον Ηγεμόνα επιφανειακά θα μείνει με τη εντύπωση ότι ο Μακιαβέλλι ήταν ένας σκληρός, πονηρός και ανήθικος άνθρωπος. Μου κάνει εντύπωση το πώς αδυνατεί κάποιος να διακρίνει τα πραγματικά συναισθήματα του ανθρώπου που γράφουν αυτά τα σκληρά λόγια. Ο Νίκολο Μακιαβέλλι δεν μας περιγράφει έναν κόσμο που του αρέσει, αλλά τον κόσμο όπως ήταν στην εποχή του και όπως είναι σήμερα και όπως θα είναι αύριο. Ξεχωρίζει η πικρία του για τον κόσμο στον οποίο ζεί, αλλά έχει το θάρρος και την δύναμη να αντικρύσει την πραγματικότητα. Είναι ένας ρεαλιστής. Οι δικές του ιδέες και τα πραγματικά του συναισθήματα και πιστεύω ξεπροβάλλουν δειλά σε αρκετά σημεία του βιβλίου του, και αυτά έρχονται σε πλήρη αντίθεση με την εικόνα που έχει ο κόσμος για αυτόν τον άνθρωπο. Γνωρίζοντας την ιστορία του Μακιαβέλλι καταλαβαίνουμε πολύ καλύτερα τον Ηγεμόνα. Η ζωή του ήταν μέσα στην φτώχεια και την ανασφάλεια, με αναταραχές και πολέμους. Χαρακτηριστικό είναι ότι ο Μακιαβέλλι έγραψε τον Ηγεμόνα αμέσως μόλις βγήκε από την φυλακή όπου υπέστη βασανιστήρια που σήμερα μόνο από ταινίες μας είναι γνωστά.

Το περιεχόμενο του βιβλίου είναι πολύ συγκεκριμένο. Αποτελεί μία σειρά από συμβουλές προς τον εκάστοτε ηγεμόνα. Οι συμβουλές αυτές χωρίζονται σε κατηγορίες, πώς μπορεί ο ηγεμόνας να κερδίσει την εξουσία, πώς μπορεί να την διατηρήσει, ποιους ανθρώπους πρέπει να έχει κοντά του, σε ποιους μπορεί να βασίζεται και σε ποιους όχι, τι αισθήματα πρέπει να προκαλεί στον λαό, πώς να διαμορφώνει την δημόσια εικόνα του και πολλά άλλα. Μερικές από τις πρακτικές αυτές σίγουρα θα σας φανούν οικείες. Για παράδειγμα η συμβουλή του Μακιαβέλλι να βάζει ο ηγεμόνας κάποιον υποτελή να ανακοινώνει τα δυσάρεστα νέα στον λαό αντί να το κάνει ο ίδιος, είναι ένα τέχνασμα που χρησιμοποιούν κατά κόρον οι πολιτικοί αρχηγοί στην εποχή μας (π.χ. η πολιτική περί μη φθοράς του εκάστοτε Πρωθυπουργού). Επίσης εξετάζει τα διαφορετικά ήδη εξουσίας και το πόσο δύσκολο είναι σε κάθε περίπτωση να κατακτηθεί και να διατηρηθεί αυτή.

Η προσωπική μου άποψη είναι ότι η μακιαβελλική λογική είναι ιδιαιτέρως χρήσιμη κυρίως στην άσκηση εξωτερικής πολιτικής ενός κράτους. Σε κάθε περίπτωση, ανεξαρτήτως της γνώμης που έχει ο καθένας για τον Μακιαβέλλι, το μόνο σίγουρο είναι ότι αξίζει να διαβάσει κανείς τον Ηγεμόνα. Πρόκειται για ένα κλασικό βιβλίο και μάλιστα ένα από τα πιο πολυσυζητημένα όλων των εποχών.

Nikolo Makiaveli O Igemonas

Από το πολιτικό καφενείο.